Participatie in erfgoed: Duffel durft te experimenteren 

Burgerparticipatie is belangrijker dan ooit, en veel lokale besturen hebben dan ook hun inspraakmodellen vernieuwd. Adviesraden krijgen een update, en er worden nieuwe overlegvormen georganiseerd. Hoe zit dat in jouw gemeente? Het participatiereglement op de gemeentelijke website geeft vaak een overzicht van de mogelijkheden om als erfgoedvereniging je stem te laten horen.

Heb je het gevoel dat er nog kansen blijven liggen? Laat je dan inspireren door hoe ze het elders aanpakken. In dit artikel ontdek je het vernieuwende participatiemodel van de gemeente Duffel. 

MEEDENKEN EN MEEDOEN: PARTICIPATIE OP MAAT 

Durven experimenteren: dat is precies wat Duffel de afgelopen jaren heeft gedaan. Met een vernieuwd participatiebeleid wilde het lokaal bestuur vanaf 2019 inspelen op de uiteenlopende verwachtingen van burgers. Er werd onderscheid gemaakt tussen structurele en occasionele participatie. Structurele participatie, zoals de adviesraden, bleef behouden. Zo is er nog steeds een cultuurraad in Duffel. 

Tegelijkertijd wilde het bestuur meer mogelijkheden creëren voor occasionele participatie, waarbij inwoners zich tijdelijk kunnen inzetten. Hiervoor werden een arsenaal aan mogelijkheden ontwikkeld, zoals infomomenten, online enquêtes, klankbordgroepen, burgerbegrotingen en werkgroepen. 

Roger Hermans, voorzitter van Heemkring Duffel, vindt de aanpak en werkwijze rond occasionele participatie echt sterk en waardeert Ria haar inspanningen. Roger is er ook van overtuigd dat ze in de toekomst nog meer kunnen bereiken. Zeker als de heemkring actief meewerkt en de participatiemogelijkheden onder de aandacht brengt bij zijn leden. Het is belangrijk dat het contact met de bevolking niet alleen vanuit Ria komt.  

Rond onroerend erfgoed werden tijdens de beleidsperiode 2019-2024 twee participatieve projecten opgestart, elk met een eigen resultaat. 

TER ELST: RESTAURATIE MET OOG VOOR DE BUURT

Bijna iedereen in Duffel kent de voormalige kasteelsite Ter Elst. De pittoreske ruïne, omringd door een gracht, prikkelt de verbeelding van veel inwoners. Hoewel de site beschermd is als monument, is de ruïne ondanks restauratiewerken in de jaren 1980 in slechte staat. Ze moest dringend hersteld en verstevigd worden. 

Al in 2013 organiseerde de gemeente een eerste inspraakmoment om te horen wat de Duffelaars voor ogen hadden met de site. Zo’n 50 inwoners kwamen langs. De meerderheid wilde een toegankelijke en open site, met een gerestaureerde ruïne die dienst zou doen als ontmoetingsplaats, toeristische trekpleister en evenementenlocatie. Door een bestuurswissel bleef het dossier echter jarenlang liggen. 

In 2017 kwam er weer beweging in het project toen Duffel een beheersovereenkomst sloot met Kempens Landschap. Deze organisatie nam sindsdien het beheer van de site op zich en zette een restauratie- en herbestemmingstraject in gang. Om de vinger aan de pols te houden werd opnieuw een inspraakmoment georganiseerd. Het bestuur en Kempens Landschap wilden informeren en draagvlak creëren, maar vooral input en ideeën verzamelen. Daarom organiseerden ze een participatiemoment in juni 2023. Enkele weken later volgde een info- en bezoekdag voor het brede publiek. 

Ria Moens, deskundige cultuur en erfgoed bij het lokaal bestuur, licht toe:

“Tijdens het participatiemoment brachten we verschillende groepen samen: de deelnemers van 2013, buren, lokale erfgoedwerkers en (potentiële) organisatoren. Hoewel de meeste aanwezigen graag evenementen op de site willen, maakten buurtbewoners zich zorgen over mogelijke overlast. Het was waardevol om deze bezorgdheden meteen te bespreken. We hebben uitgelegd dat er gemeentelijke richtlijnen zijn om het aantal grote evenementen te beperken, rekening houdend met de draagkracht van het erfgoed én de buurt.” 

De reacties op het inspraakmoment waren overwegend positief, al waren er ook enkele kritische noten. “Sommige deelnemers waren vooral benieuwd naar onze plannen en vonden het verrassend dat ze zelf actief moesten meedenken, ook al vroegen we slechts een beperkte inzet,” zegt Ria. “Het is daarom cruciaal om verwachtingen helder te communiceren.” Toch kijkt ze tevreden terug op het traject. “Veel mensen waardeerden dat ze gehoord werden. We willen deze groep blijven betrekken bij toekomstige initiatieven voor de site.” 

Roger Hermans, voorzitter van de lokale heemkring, begrijpt dat de site als evenementenlocatie een breder publiek zal aanspreken dan enkel mensen met een geschiedkundige interesse. Toch vindt hij het essentieel dat de historische waarde van de site volop wordt benadrukt en toegankelijk wordt gemaakt voor de bevolking. Volgens hem blijft verdere participatie vanuit de heemkring van cruciaal belang om dit aspect in de toekomst te waarborgen. 

VALLEN EN OPSTAAN: EXPERIMENTEREN MET ERFGOEDPARTICIPATIE 

In de vorige legislatuur zette de gemeente een ander participatietraject op rond erfgoed: de herinrichting van twee begraafplaatsen. Volgens Ria was het doel om niet alleen historisch waardevolle graven en monumenten te behouden, maar ook de lokale gemeenschap actief te betrekken. Begraafplaatsen vertellen immers verhalen over de geschiedenis van Duffel, en veel inwoners hebben er een persoonlijke band mee. 

Het bestuur stelde eerst zelf lijsten op van graven met erfgoedwaarde en legde deze aan de bevolking voor als basis voor discussie. Het doel was niet alleen input verzamelen, maar ook een werkgroep oprichten die later publieksactiviteiten zou organiseren, bijvoorbeeld tijdens Open Monumentendag. 

De oproep werd breed verspreid via diverse kanalen, maar slechts negen inwoners kwamen naar de eerste infovergadering. Ondanks de lage opkomst ging het bestuur met deze kleine groep verder. De participanten kregen eerst inspirerende voorbeelden en begeleiding van een expert om het belang van funerair erfgoed te begrijpen. Ze bezochten de begraafplaatsen en kregen de taak om de lijsten van historisch waardevolle graven aan te vullen. 

Dit onderdeel bleek echter een struikelblok: zeven van de negen deelnemers haakten af, en slechts twee gaven input, waarvan één beperkte aanvullingen. Ria: “We merkten dat mensen wel willen meedenken, maar afhaken als er meer werk van hen wordt gevraagd. Bij Ter Elst konden participanten ter plekke input geven, wat minder belastend was.”

Het project maakte duidelijk dat participatie niet altijd een succes is. Volgens Ria is dat geen probleem:

“Participatie is een proces van vallen en opstaan. Lokale besturen moeten durven experimenteren, fouten maken en hieruit leren. Alleen door vol te houden kun je participatie succesvol maken.” 

Roger was een van de volhouders in het funeraire project van de gemeente. Hij denkt dat participatie via verenigingen misschien een tussenstap kan zijn die tot betere resultaten leidt.  “Vanuit de heemkring is het onze ambitie om anderen te enthousiasmeren om mee te doen. Maar eerst moeten we onze eigen vereniging terug op de rails krijgen.  Dat is niet eenvoudig, zeker na een periode met weinig activiteiten door corona.”  

VOORDELEN

• Concreet en tastbaar: Je werkt mee aan concrete, tastbare projecten waarbij jouw mening als erfgoedvrijwilliger echt telt. 
• Kort en krachtig: een project is afgebakend in de tijd, met vooropgestelde doelstellingen. Als de resultaten behaald zijn, wordt het project afgerond. 
• Nieuwe contacten en verbondenheid: Je leert andere vrijwilligers kennen die dezelfde passie en interesse delen. Bovendien kun je als erfgoedvereniging in contact komen met potentiële nieuwe leden die ook een hart hebben voor heemkunde en erfgoed. 
• Facilitering door de gemeente: Je hoeft je geen zorgen te maken over praktische zaken zoals logistiek of communicatie – dat wordt allemaal gefaciliteerd door de gemeente. Hierdoor kun jij je volledig richten op je inhoudelijke bijdrage.  

AANDACHTSPUNTEN

• Weet wat er van je verwacht wordt: Zorg dat je vooraf goed begrijpt wat jouw rol is in het project. Zo kun je inschatten wat haalbaar is en je eigen vrijwilligers gericht enthousiasmeren. Zie je obstakels? Ga in gesprek met de gemeente om tot een realistische aanpak te komen. Zo voorkom je frustraties en zorg je voor een positieve sfeer. 
• Aandacht voor het groepsgebeuren: De sfeer in de groep is vaak een belangrijke motivatie voor vrijwilligers. Mobiliseer als vereniging je leden om samen deel te nemen. Zo zorg je zelf ook voor een fijne groepssfeer en laat je dit niet alleen aan de gemeente over. Zo versterk je de onderlinge verbondenheid. 
• Communiceer naar je achterban: Informeer jouw leden over de uitkomsten van het participatiemoment. Dit vergroot niet alleen het draagvlak, maar versterkt ook hun gevoel van betrokkenheid bij je vereniging.  
• Blijf betrokken: Hou contact met de gemeente. Communiceer daarover ook naar je achterban om hen gemotiveerd te houden. 

MEER LEZEN?

Op de website van Duffel vind je meer informatie over het participatiebeleid. Lees het hier.