Brood en gebak in jodendom, christendom en islam

Aan de bak

Brood en gebak in jodendom, christendom en islam

Auteur: Histories

 

Jodendom

In veel religies en culturen spelen brood en gebak een grote rol tijdens religieuze feesten. Ook in de joodse traditie is dat het geval. Hieronder volgen een aantal voorbeelden. 

Soefganiot en latkes tijdens Chanoeka

Traditioneel worden tijdens Chanoeka aardappelkoeken of latkes geserveerd. Latkes worden gemaakt van aardappel, ui, bloem, ei, olie, en specerijen. Je kunt ze bovendien met vanalles beleggen. Verder worden er ook speciaal voor Chanoeka soefganiot gebakken: dat zijn gefrituurde bollen gevuld met confituur, pudding of andere lekkernijen en vaak bestrooid met poedersuiker. Zowel de latkes als soefganiot worden in olie bereid, ter herinnering aan het ‘wonder van de olie’, zoals dat gevierd wordt bij Chanoeka. Ter herinnering van dat feest steken joden acht dagen lang een volgend lichtje van de chanoekia (een achtarmige kandelaar) aan, en eten ze in olie gebakken gerechten.

Latkes

Matze

Matzes tijdens Pesach

Bij Pesach wordt de uittocht uit Egypte gevierd. Het Egyptische volk wilde de joden, die zij als slaaf behandelden, niet laten gaan en werden toen door God gestraft met tien plagen. Na de tiende plaag mochten de joden Egypte verlaten. Ze moesten dat zo snel mogelijk doen waardoor ze zelfs de tijd niet hadden om hun brooddeeg te laten rijzen. Om deze reden wordt Pesach tevens het feest van de ongedesemde broden genoemd. Die ongedesemde broden worden matzes genoemd. Ongedesemd wil zeggen dat er geen gist wordt toegevoegd. Matzes maak dan ook je met niets meer dan bloem, water, olie en zout (en een oven). Ongedesemd brood staat voor nederigheid en bescheidenheid: eigenschappen die een mens sieren.

Appels met honing en ronde challe tijdens Rosj Hasjana

De eerste avond van Rosj Hasjana komen Joodse families gezellig bijeen om de traditionele stukjes appel met honing te nuttigen. Daarmee wensen ze elkaar een zoet jaar toe. Ook andere zoetigheden worden gegeten, zoals wortels, dadels, enzovoorts. Terwijl op andere feesten telkens gevlochten brood (challe) wordt gegeten, worden tijdens Rosj Hasjana traditioneel ronde challe geserveerd. Deze ronde broden verwijzen op hun beurt naar een cyclisch jaar. De broden kunnen ingesmeerd zijn met honing, om een ‘zoet nieuw jaar’ in te luiden. Zure etenswaren daarentegen worden niet genuttigd.

Appels met honing en ander voedsel dat bij Rosh Hasjana hoort

Challebrood

Challebrood tijdens sjabbat

Op vrijdag(avond) tijdens de huiselijke sjabbatviering wordt er vaak een challebrood geserveerd. Het is een gevlochten brood, rijk aan boter en eieren. Daarnaast is gist, suiker, water, bloem, zout en maanzaad of sesamzaad nodig. Er worden twee challebroden op een schaal gelegd, die verwijzen naar de portie dubbele manna die God deed neerdalen tijdens de zesde dag van de doortocht door de woestijn (na de uittocht uit Egypte). De broden worden bedekt door een challekleedje, net als het manna door een laag dauw werd bedekt. Het brood wordt gezegend en gebroken (niet gesneden) aan het begin van de maaltijd. Iedere persoon breekt een stukje af en geeft de challe door aan de persoon naast hem of haar. Sommige broden zijn gevlochten uit zeven strengen, die de zeven dagen van de week symboliseren.

Hamansoren tijdens Poerim

Poerim of Lotenfeest is een joods bevrijdingsfeest dat jaarlijks wordt gevierd op de veertiende dag van de joodse maand adar. Op deze dag herdenken de joden dat hun volk in de vijfde eeuw vóór onze jaartelling in Perzië kon ontsnappen aan een grootschalige uitroeiing. Traditioneel worden er Hamansoren geserveerd. Dit zijn driehoekige koekjes gevuld met maanzaad, pruimen of andere zoetigheden. Ze stellen de oren (of de hoed) van Haman voor, de Perzische hoveling die alle joden wilde uitroeien. Vandaar dat Haman staat voor iedereen die Joden een slecht hart toedraagt. Op Poerim worden er ook kreplech gegeten, dit is deeg gevuld met vlees. De kreplech worden meestal geserveerd in soep.

Hamansoren

Christendom

In de christelijke traditie speelde brood vroeger een belangrijke rol. Zo werden er voor Aswoensdag speciale krakelingen gebakken, maakte men ter gelegenheid van Palmzondag een palmpaasstok waarop een vogel van brood wordt geplaatst en werden er op Pinksteren roggebroden uitgedeeld in de kerk. Veel van die gebruiken zijn inmiddels in onbruik geraakt, al blijven er hier en daar nog een aantal bestaan.

Pannenkoeken op Vastenavond

Op Vastenavond bakte men vroeger zowel in Nederland, Vlaanderen en Engeland steevast pannenkoeken. In Engeland heet deze dag nog steeds Pancake-Day. Ook eierkoeken, wafels, poffertjes en worstenbroden behoorden tot de vaste gebakken van Vastenavond. Na deze avond van zoete uitspattingen, begonnen de veertig dagen van de vasten waarin geen eieren, boter, suiker of vlees mocht gegeten worden. Vandaar dat men op de avond voor de vasten die ingrediënten zoveel mogelijk opgebruikte. 

Spekpannenkoek

Worstenbrood

Worstenbood op Verloren Maandag

Verloren Maandag is de eerste maandag na de zondag na Driekoningen. In de provincie Antwerpen en in Doornik worden op die dag traditioneel worstenbroden en appelbollen gegeten. De worstenbroodjes bestaan uit gehakt of worsten gehuld in een jasje van bladerdeeg. Er bestaan evenwel verschillende soorten worstenbroodjes: enkele, dubbele, met witloof, enzovoort. De appelbollen worden dan weer speciaal voor de zoetekauwen aangeboden. Appelbollen zijn volledige appels met binnenin kaneel of andere zoetigheden, die gewikkeld zijn in bladerdeeg. Bovendien wordt iedere appelbol bestrooid met suiker. Hoewel de oorsprong van de traditie niet gekend is, wordt de traditie al lange tijd in stand gehouden. Ieder jaar opnieuw slaan bakkers en slagers de handen in elkaar om zoveel mogelijk worstenbroodjes te kunnen verdelen. In de provincie Antwerpen zijn de worstenbroodjes en ook de appelbollen verkrijgbaar bij de meeste bakkers, in de meeste cafés, in de meeste warenhuizen. Lees meer over Verloren Maandag in de fiche hierover. 

Zielenkoeken op Allerzielen

In veel landen worden ter ere van Allerzielen bepaalde koeken gebakken voor het heil van de ziel van de doden. Voor de eerste wereldoorlog was het gebruik van zielenbroodjes ook hier nog wijd verspreid, maar het is daarna bijna volledig verdwenen. De broodjes zijn rond van met de vorm van een kruis daarin ingebakken. Vóór het breken van het brood wordt een gebed uitgesproken voor de overledenen die men wil herdenken. Soms worden ook pannenkoeken gemaakt, waarbij in de eerste pannenkoek die in de pan ligt een kruisje wordt getekend. Wie die pannenkoek op zijn bord krijgt moet een gebed zeggen ter ere van de doden. Ook vandaag nog blijft de gewoonte om met Allerzielen pannenkoeken, wafels en andere koeken te eten in vele families intact. 

Mastel

Sint-Hubertusbrood

Drie november is de naamdag van de heilige Hubertus (ca. 665 – ca. 727), de eerste bisschop van Luik. Op die dag worden op heel wat plaatsen broodjes gewijd in de kerk, de zogenaamde Sint-Hubertusbroodjes of ‘hubkes’. Over het leven van Hubertus gaan heel wat verhalen de ronde, die niet altijd even consistent met elkaar. Algemeen wordt aangenomen dat hij de zoon was van de hertog van Aquitanië en een werelds leven leidde. Toen hij in het jaar 683 op een vrijdag uit jagen ging, bespeurde hij een groot hert. Maar toen hij het wilde neerschieten draaide het hert zich naar hem toe. Op dat moment verscheen een lichtend kruis tussen het gewei, terwijl een stem Hubertus beval om een zekere Lambertus, de bisschop van Maastricht, op te zoeken. Daar bekeerde hij zich tot priester. Wanneer Lambertus even later in Rome werd vermoord, benoemde de paus Hubertus tot bisschop van Maastricht. Deze laatste verlegde de bisschopsstoel van Maastricht naar Luik, zodat hij de laatste bisschop van Maastricht en meteen ook de eerste bisschop van Luik werd. Sint-Hubertus staat nu bekend als de patroonheilige van de jacht.

Omdat Hubertus ooit een man met hondsdolheid genas, worden de hubertusbroodjes ook gezien als een bescherming tegen hondsdolheid. Ieder misganger nam vroeger een stuk mee voor zichzelf, maar ook voor zijn dieren. Op veel plaatsen zijn dieren trouwens welkom in de kerk op 3 november. De broodjes worden nog steeds aangeboden door veel Belgische bakkers, al zijn ze niet altijd meer gewijd. De broodjes zijn klein en rond. Sommige hebben een anijssmaak, terwijl er in andere rozijnen zitten verwerkt. In de stad Gent spreekt men doorgaans van mastellen. 

Een koningstaart op Driekoningen

Een andere gekende traditie verbonden aan Driekoningen is het zogenaamde koningsspel. Er wordt dan een taart gebakken waarin een boon wordt verstopt. Wanneer de taart wordt verdeeld, kan er naarstig naar de boon worden gezocht, want degene die de boon in zijn of haar stuk taart vindt, wordt benoemd tot koning voor een dag. En dit koningschap brengt uiteraard bepaalde privileges met zich mee. Dit spel is in eerste instantie bedoeld voor kinderen, maar soms wordt het ook door volwassenen gedaan.

Al in de zeventiende eeuw vinden we in Vlaanderen het gebruik van de koningskoek terug. Op de schilderijen van Jan Steen bijvoorbeeld, is te zien hoe tijdens de feestmaaltijd ook telkens een taart wordt aangesneden. De gelukkige die de boon vond, mocht een papieren kroon op het hoofd zetten en de leiding over het feest nemen. In Vlaanderen werden er vroeger ook vier stukken opzij gehouden voor de armen: het Ons Heer deel, het Onze Lieve Vrouwe deel, het Sint Jozefdeel en een stuk dat de naam van de dorpspatroon kreeg. De dag na het feest liepen arme vrouwen luidkeels op straat te roepen om het Ons Heer deel, dat hen vanuit de ramen werd toegesmeten.  

Driekoningentaart

Islam

De soorten brood en gebak die bij islamitische feesten gegeten worden zijn meestal niet gebonden aan één feest, maar zijn in het algemeen feestelijke of luxe hapjes. Denk bijvoorbeeld aan zoetigheden zoals dadels, die bij verschillende vieringen worden geserveerd.  Afhankelijk van het feest kan er ook een ingrediënt centraal staan: schapenvlees bij het Offerfeest bijvoorbeeld, waarbij dan weer broden geserveerd kunnen worden.  

Zoet gebak tijdens Eid-al-Fitr (Suikerfeest of Kleine feest)

Tijdens het Suikerfeest wordt zoet gebak geserveerd dat echter heel het jaar door ook wordt gegeten. Het Suikerfeest of het kleine feest is één van de belangrijkste feesten voor de islamitische gemeenschap. In het Arabisch wordt het feest 'îd al-fiṭr of Eid al-Fitr genoemd. Het duurt minstens één, maar meestal drie dagen. Tijdens de feestdagen gaat men bij familie en vrienden op bezoek, waar men overal op zoete lekkernijen (tatlı) wordt onthaald. Zo serveren feestvierders op die dag bijvoorbeeld lokum (Turks fruit), kaimati, halva, baklava, briwat, basboesa, kahk of kenafeh. We lichten ieder van die gerechten kort toe.  

Lokum is gemaakt van gelatine, suiker, maïszetmeel, een kleurstof (vaak rood of roze), suiker, poedersuiker en iets om smaak te geven, bijvoorbeeld citroen- of sinaasappelsap. Kaimati zijn dumplings gemaakt van bloem, water, yoghurt, gist en ghee. Dit beslag wordt gefrituurd in olie en later nog in een suikersiroop gedoopt. Halva is een zoete pasta van suiker en tahini (gemalen sesamzaad) met meestal wat pistachesnippers bovenop. Soms wordt hier brood bij geserveerd. Baklava wordt gemaakt met flinterdunne laagjes filodeeg, waartussen fijngehakte nootjes worden gelegd. Dit wordt overgoten met een zeer zoete siroop. Briwat zijn driehoekige koekjes van filodeeg met amandelspijsvulling en honing. Basboesa is een cake van voornamelijk yoghurt en griesmeel, maar er kan verder eindeloos gevarieerd worden met de smaak. Kahk, ook wel Kahk al-Eid, zijn ronde, boterachtige biscuits met poedersuiker. Deze koekjes hebben zelfs een verwijzing naar Eid al-Fitr in hun naam, en worden dus ook vaak gegeten om dat feest te vieren. Kenafeh bestaat uit deeg en zachte kaas, overgoten met zoete stroop. Ook pistacheschilfers en oranjebloesemwater kunnen niet ontbreken.   

Lokum

Ma'amoul

Platbroden en ma’amoul bij Eid-al-Adha (Offerfeest)

Tijdens Eid-al-Adha of het Offerfeest wordt herdacht dat profeet Ibrahim (Abraham) bereid was om zijn zoon aan Allah te offeren. Allah voorkwam dit, en zorgde ervoor dat Ibrahim niet zijn zoon, maar een lam offerde. Wereldwijd slachten moslims tijdens dit feest een dier dat halal bevonden wordt (het vlees wordt volgens de islamitische voedselwetten bereid). Dat kan een lam, maar ook een koe, geit of kameel zijn. Het vlees wordt vervolgens in drieën gedeeld: één deel voor het gezin om op te eten, één deel als cadeau aan familie en vrienden, en één deel als donatie aan de armen.  

Bij Eid-al-Adha staat vlees als ingrediënt centraal, maar dat wil niet zeggen dat er niets omheen gegeten wordt. Zo zijn er allerlei verschillende gerechten die bij het vlees ook brood serveren, zoals naanbroden of platbroden. Daarnaast worden er evenwel zoetigheden uitgedeeld, denk bijvoorbeeld aan ma’amoul - zachte, boterachtige koekjes met dadelvulling. Die worden bij Eid-al-Adha, maar ook bij Eid-al-Fitr gegeten, en dat geldt andersom voor meer van de lekkernijen die hierboven beschreven staan. 

Pudding en soep bij Mawlid an-Nabi (geboorte van de profeet Mohammed)

Tijdens Mawlid an-Nabi of Milad un-Nabi wordt de geboorte van de profeet Mohammed, grondlegger van de islam, gevierd. Op die dag worden vooral ingrediënten gebruikt waar hij een voorkeur voor had, bijvoorbeeld dadels en honing, en worden gerechten gemaakt waar hij van gehouden zou hebben, bijvoorbeeld assida. Assida is een dikke pudding gemaakt van griesmeel, water en zout. Vaak wordt er boter en honing bij geserveerd. Het wordt bijvoorbeeld als ontbijt gegeten, op de dag van Mawlid an-Nabi. Verder eet men bijvoorbeeld tharid of tharida, een soep gemaakt van onder andere bouillon, gestoofd vlees en stukjes brood of broodkruimels. Ook op die manier kan brood verwerkt zijn in een recept en betrokken worden bij een feestdag. 

Assida

Brood en gebak tijdens Ramadan (iftar en sahoor)

Terwijl moslims vasten gedurende de dag in de maand van Ramadan, wordt er 's avonds na zonsondergang (iftar) en ‘s ochtends voor zonsopgang (sahoor) gegeten. Er gaat speciale aandacht uit naar de voeding, die afgestemd is om de voedingstoffen en vloeistoffen die je kwijtraakt tijdens het vasten aan te vullen. Naast voedzame gerechten komen er natuurlijk ook lekkere desserts voorbij. Bijvoorbeeld chebakia, kellaj Ramadan, mafroukeh, chaaybiyet of qatayef. Wat brood betreft is er bijvoorbeeld manakeesh en meshtah. Hieronder geven we een korte uitleg bij die gerechten.

Chebakia

Chebakia zijn gevouwen honingkoekjes. Kellaj Ramadan – in de naam zit al verborgen dat het met Ramadan gegeten wordt – is gemaakt van bladerdeeg, wordt gefrituurd en dan overgoten met suikersiroop. Het wordt bestrooid met fijngehakte pistachenoten en gekonfijte oranjebloesem. Mafroukeh wordt van griesmeeldeeg, boter en suikersiroop gemaakt en bestrooid met geroosterde noten. Chaaybiyet is een dessert gemaakt van knapperige bladerdeeglaagjes gevuld met ashta, een geklopte room met rozenwater. Meestal worden die in driehoekjes gemaakt. Qatayef zijn een soort pannenkoekjes, die worden gevuld met bijvoorbeeld walnoten en suiker of gezoete akkawi-kaas. De pannenkoekjes worden nog in siroop gedoopt voor ze worden opgegeten.

Zowel manakeesh als meshtah zijn platbroden die op verschillende wijzen worden bereid. Manakeesh wordt van tarwebloem, zout, suiker, gist en olijfolie gemaakt. Dit is een basisrecept, een veel voorkomend platbrood waar nog van alles mee gedaan en bij geserveerd kan worden. Meshtah wordt van gebroken tarwe of bulgur gemaakt, en heeft een lichte anijssmaak. 

Voordat je gaat bakken, nog even dit...

Bij het brood en gebak bij islamitische feesten zien we dat er weinig specifieke gerechten verbonden zijn aan bepaalde feesten doorheen de gehele moslimgemeenschap. Anders gezegd: Sommige feestelijke hapjes worden op verschillende feestdagen gegeten, of er worden afhankelijk van de gemeenschap verschillende dingen gegeten. De kopjes of categorieën zijn niet zo strict. Datzelfde gaat ook op voor het christendom en jodendom.  We spreken van brood en gebak bij ‘christelijke feesten’, maar aangezien bijvoorbeeld Sint-Hubertus geen feestdag heeft in het protestantisme, wordt er bij hen ook geen speciaal brood gebakken op die dag.  Zo zal dat ook voor stromingen in het jodendom en de islam gelden. Bovendien kunnen er befaamde familierecepten zijn die heel anders zijn dan hierboven beschreven staat. Er zijn dus overeenkomsten, en bekende en vooral geliefde gerechten, maar die mag je soms wel met een korrel zout nemen. 

 

Meer informatie en verantwoording

Afbeeldingen

De afbeeldingen genummerd op volgorde van boven- tot onderaan de pagina:

  1. (bannerafbeelding) Brood & gebak. Miti, 31-01-2018, via: https://unsplash.com/photos/qYreP9QOdrk
  2. Latkes. slgckgc, 12-12-2009, via: https://www.flickr.com/photos/slgc/4179255901/
  3. Matzes. Jacek Proszyk, CC BY-SA 4.0 https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0, via Wikimedia Commons
  4. Appels met honing (onder andere). N100a.The original uploader was N100a at Hebrew Wikipedia., Attribution, via Wikimedia Commons
  5. Challebrood. דוד שי, CC BY-SA 4.0 https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0, via Wikimedia Commons
  6. Hamansoren. Kululuduxfij, CC BY-SA 4.0 https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0, via Wikimedia Commons
  7. Spekpannenkoek.Takeaway, CC BY-SA 4.0 https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0, via Wikimedia Commons
  8. Worstenbrood. Druyts.t, CC BY-SA 3.0 https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0, via Wikimedia Commons
  9. Mastel. DimiTalen, CC0, via Wikimedia Commons
  10. Driekoningentaart. fie, 07-01-2015, via: https://www.flickr.com/photos/fievertelt/15602842813
  11. Lokum. c.berlin, CC BY-SA 4.0 https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0, via Wikimedia Commons
  12. Ma'amoul. lehava nazareth Pikiwiki Israel, CC BY 2.5 https://creativecommons.org/licenses/by/2.5, via Wikimedia Commons
  13. Assida. Khouloud.za, CC BY-SA 4.0 https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0, via Wikimedia Commons
  14. Chebakia. Heddadi, CC BY-SA 4.0 https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0, via Wikimedia Commons

Artikelen

  • Brandes, S.H. (2006), Skulls to the living, bread to the dead, Wiley-Blackwell, New Jersey. 
  • De Tavernier, J. (Red.) (2010). Ons dagelijks brood. Over oude en nieuwe spijswetten, Acco, Leuven. 
  • Evers-Emde, B. (2010). 'Wat is de betekenis van de joodse spijswetten, toen en nu?', in: J. Tavernier (red.), Ons Dagelijks Brood. Over oude en nieuwe spijswetten, Acco, Leuven, p. 57-71. 
  • Greenberg, I. (1998). The Jewish Way: Living the Holidays, Jason Aronson Publishers, s.l. 
  • Jones, G. (2018). Eid Al-fitr. Weigl Publishers. 
  • Kosofsky, S.M. (2004). The Book of Costums: A Complete Handbook for the Jewish Year, Harper, San Francisco. 
  • Nanning, J.H. (1932). Brood- en gebakvormen en hunne beteekenis in de folklore, Uitgeverij Eigen Volk, Scheveningen. 
  • Scharfstein, S. (1999). Understanding Jewish Holidays and Customs: Historical and Contemporary, KTAV Publishing House, Hoboken. 
  • Strassfeld, M. (1985). The Jewish Holidays, HarperCollins Publishers Inc., New York. 

Nieuwsberichten

Webpagina's

Blader door de rituelen

  1. Islamitische bedevaarten

  2. Vaderdag

  3. Vinkenzetten